Analiza zachowania. Vademecum - recenzja książki

 

„Analiza zachowania. Vademecum” to nowe, uzupełnione wydanie opublikowanej w 2010 roku „Analizy zachowania od A do Z”. Książka wydana w 2010 roku była pierwszą na gruncie polskim publikacją porządkującą terminologię badawczą analizy zachowania oraz przedstawiającą podstawy jej stosowania.

Na początek słowo o tytule a także dla kogo książka jest przeznaczona. Zmieniony tytuł przykuł moja uwagę. Przede wszystkim jest spójny z tym, co prezentują autorzy. „Vademecum” z języka łacińskiego oznacza „pójdź za mną”. I książka jest właśnie rodzajem przewodnika. Autorzy nie posługują się pojęciem „podręcznika” i między innymi z tego powodu tekst nie ma odniesień do źródeł, czytelnik nie jest bombardowany dodatkowymi informacjami w toku czytania. Jeśli czytelnik zechce, może sięgnąć do bibliografii.

Autorzy przewodnika uznali, że od czasu wydania pierwszej publikacji zaszło wiele zmian, które należałoby uwzględnić pisząc o analizie zachowania. Kolejne, uzupełnione wydanie książki uwzględnia m.in. powstanie licencji terapeuty behawioralnego a także tzw. trzecią falę terapii behawioralnych (w tym terapię ACT, o której pisałam wcześniej). Książka, zawiera listę ośrodków akademickich i terapeutycznych, słownik podstawowych pojęć, słownik angielsko-polski. Możemy w niej znaleźć informacje o różnicach między zawodem analityka zachowania a terapeuty behawioralnego oraz możliwościach ubiegania się o certyfikaty w tych zawodach.

Analiza zachowania to nauka oparta na behawioryzmie, w kręgu jej dociekań leży zachowanie ludzkie i wpływ środowiska (różnych zmiennych) na to zachowanie. Analiza zachowania ma solidnie opracowane podstawy naukowe i jest pod tym względem bliska naukom przyrodniczym. Nie ma w niej miejsca na „gdybanie”. W ramach analizy zachowania wyodrębnić można stosowaną analizę zachowania (SAZ). To właśnie stosowana analiza zachowania wykorzystuje owe postawy naukowe do rozwiązywania problemów społecznych. Celami terapii opartej na SAZ jest rozwijanie zachowań pożądanych, redukowanie zachowań niepożądanych oraz generalizacja (przeniesienie efektów terapii poza środowisko terapeutyczne) i utrzymanie efektów terapii.

Wykorzystanie SAZ jest ogromne. Terapia oparta na założeniach stosowanej analizy zachowania jest rekomendowana w leczeniu pacjentów z autyzmem i pokrewnymi zaburzeniami. Ma zastosowanie w uczeniu różnych umiejętności np. samodzielnym utrzymywaniu higieny, ubieraniu się, komunikowaniu. Techniki behawioralne wykorzystywane są w terapii osób zmagających się z chorobami psychicznymi, psychologii klinicznej, wychowaniu dzieci. Mają również zastosowanie w edukacji, sporcie, biznesie, gerontologii - wszędzie tam, gdzie można mówić o zjawisku społecznym. Przedmiotem zainteresowania i interwencji SAZ są więc studenci zwlekający z nauką a także konsumenci kierujący się opiniami innych przy dokonywaniu zakupów w internecie. Vademcum przedstawia zastosowanie technik behawioralnych szczegółowo. Ponieważ SAZ ma największe zastosowanie w interwencjach dotyczących zaburzeń rozwojowych, możemy zapoznać się pokrótce z najważniejszymi badaniami w tym obszarze.

Analiza zachowania budzi wiele kontrowersji z wielu różnych powodów. Do najczęściej podnoszonych leży opinia, że nauka zdaje się traktować człowieka jako istotę bez wolnej woli, myśli, czy odczuć, ale reagującą na „zmienne środowiskowe”. Czy rzeczywiście analiza zachowania jako nauka pozbawia człowieka tego, co z gruntu człowiecze? Czy SAZ oddziaływując na zachowanie niepożądane nie budzi lęku przed karą?

Kiedy sięgnęłam po książkę zastanawiałam się, czy jej autorzy rozprawią się z opiniami panującymi na temat stosowanej analizy zachowania? Czy wypowiedzą się szerzej na temat myśli i uczuć człowieka, skoro jest to świat wewnętrzny jednostki a analiza zachowania bada to, co widzialne, mierzalne? Tak, autorzy podjęli wyzwanie zmierzenia się z mitami na temat stosowanej analizy zachowania i poczynione przez nich wyjaśnienia są warte uwagi.

Autorzy obalili mity wokół SAZ krok po kroku. Między innymi przyznali, że karanie jest właściwie ostateczną metodą eliminowania niepożądanych zachowań, po którą terapeuci sięgają po wyczerpaniu wielu innych możliwości i w naprawdę trudnych przypadkach. Autorzy rozprawiają się również z mitem jakoby wszystko to, co wewnętrzne (myśli, uczucia) nie było przedmiotem analizy terapeutów behawioralnych.

Mi osobiście brakuje przypisów. Korzystam z nich, kiedy tylko coś mnie zainteresuje czy nawet zainspiruje. Być może to już nawyk filologa, ale rozumiem też potrzebę zanurzenia się w książkę w podążaniu za główną myślą. Zastosowaniu ram z notami bibliograficznymi czy innymi dodatkowymi informacjami bardzo mi się podoba - sprawia, że książka jest łatwa w odbiorze. Odpowiednie zastosowanie pogrubionej czcionki ułatwia odnalezienie najważniejszych informacji w tekście.

Książka nie jest podręcznikiem a raczej przewodnikiem dostępnym dla wszystkich zainteresowanych, zarówno dla tych, którzy dopiero zetknęli się z pojęciem analizy zachowania jak i dla tych którzy szukają dodatkowych informacji. Z pewnością umieściłabym ją na liście lektur obowiązkowych dla wszystkich tych, którzy ubiegają się o uprawnienia pedagogiczne, bowiem jej podstawy są uniwersalne i… ponadgatunkowe.

Analiza zachowania. Vademecum, P Bąbel, M. Suchowierska-Stephany, P. Ostaszewski, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2016